Η Ιερά Μονή Σταυρονικήτα βρίσκεται στο μέσον περίπου της ανατολικής πλευράς της χερσονήσου του Άθω, μεταξύ των Ιερών Μονών Παντοκράτορος και Ιβήρων. Τα θεμέλιά της είναι πάνω σε απόκρημνη βραχώδη ακτή. Η επιφάνειά της ισούται με το 1/10 της επιφανείας της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου, γεγονός που την καθιστά μικρότερη απ’ όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους.
Το κτιριακό της συγκρότημα με τον περιβάλλοντα χώρο συνθέτουν ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό σύνολο, μοιάζοντας με γαλλικό ιπποτικό πύργο, με τις επιβλητικές αψίδες και τους προτεταμένους εξώστες να δίνουν στο όλο κτίσμα μια κινητικότητα προς τη θάλασσα. Το Καθολικό της, το μικρότερο όλων των Μονών, είναι αγιογραφημένο από τον Θεοφάνη. Το δάπεδο έχασε τη λάμψη που είχε, αφού τα κενά που δημιουργήθηκαν από την αποκόλληση των μωσαϊκών γεμίστηκαν με χυτό μολύβι. Τα στασίδια, οι θρόνοι και τα προσκυνητάρια μας γυρίζουν σε παλιές εποχές.
Η απώτερη ιστορία της Μονής αρχίζει τον 11ο αιώνα με Καθολικό αφιερωμένο στο όνομα της Κυρίας Θεοτόκου. Η ετυμολογία της λέξης δημιούργησε πολλές υποθέσεις, επειδή σε πρώιμα έγγραφα η ονομασία της Μονής παραδίδεται ως Στραυονικήτα, ονομασία που τη χρησιμοποιεί μόνιμα ένας από τους ηγουμένους της Μονής: «Νικηφόρος μοναχός ο του Στραβονικήτα». Όμως ο επόμενος ηγούμενος μετά τον Νικηφόρο επανορθώνει τη γραφή: «Σάββας μοναχός του Σταυρονικήτα». Ώστε η γραβή Στραβονικήτα θα πρέπει να θεωρείται ως μια γραφική ιδιοτυπία του Νικηφόρου. Η πιο πιθανή εξήγηση της ονομασίας οφείλεται μάλλον σ’ ένα σταυρό που έστησε εκεί κάποιος μοναχός Νικήτας ή Ανίκητος. Υπάρχουν στο Όρος τέτοιες τοποθεσίες που πήραν την ονομασία τους από κάποιο σταυρό (π.χ. σταυρός του Μακρυγένους). Αυτή είναι η πρώτη φάση της ύπαρξης της Μονής, που διαρκεί ενάμισυ αιώνα. Για τελευταία φορά αναφέρεται το 1153: «του καθηγουμένου και επιτηρητού της μονής Σταυρονικήτα». Μετά το έτος αυτό αρχίζει να χάνει τη μοναστηριακή υπόστασή της, όχι όμως και τον πύργο, που χρησίμευε για καταφύγιο των μοναχών της γύρω περιοχής, «βίγλα των Καρυών τυγχάνων».
Μετά παρέλευση αιώνα και πλέον, η ερειπωμένη Μονή βρίσκεται υπό την κυριαρχία της Μονής Κουτλουμουσίου. Το 1287 οι Κουτλουμουσιανοί προσέρχονται στον Πρώτο Ιωάννη και ζητούν τη Σταυρονικήτα, δίνοντας για αντάλλαγμα ένα μονύδριό τους. Ο Πρώτος και η Σύναξη δίνουν τη Μονή στην Κουτλουμουσίου, με τον όρο η τελευταία να αναλάβει την ανακαίνισή της. Πότε την εγκατέλειψε η Κουτλουμουσίου, είναι άγνωστο. Πάντως στις αρχές του 16ου αιώνα αυτή διατελεί εξάρτημα της Φιλοθέου. Έτσι ο αρχιμανδρίτης και πατριαρχικός έξαρχος Γρηγόριος, για να γίνει κάτοχος της Μονής, προσφεύγει στη Φιλοθέου, για την έκδοση πωλητηρίου.
Ο Γρηγόριος, ηγούμενος πιο πριν της ιστορικής μονής Γηρομέρου στη Θεσπρωτία, στα ελληνοαλβανικά σύνορα, ζητά τη Σταυρονικήτα από τη Φιλοθέου, δίνοντας στην κυρίαρχο «εκ προαιρέσεως» 4.000 άσπρα. Στο πωλητήριο έγγραφο, εκδεδομένο τον Ιούνιο του 1533, περιγράφεται και η κατάσταση, του «καθίσματος», πως «ην πρόπαλαι ως ερείπιον πεπαλαιωμένον εκ της κυκλοφορικής και χρονιαίας των ημετέρων πραγμάτων μεταβολής και φοράς». Λοιπόν ο νέος κάτοχος αρχίζει σύντονα την ανασυγκρότηση της Μονής: «πλείστην όσην σπουδήν εις αυτό επεδείξατο, εν τε τη ανακτίσει αυτού και βελτιώσει και τη εις το κρείττον μεταβολή», όπως αναφέρει σε σιγίλλιό του ο πατριάρχης Ιερεμίας Α΄ το Μάιο του 1536. Ο Ιερεμίας με το ίδιο έγγραφο κατακυρώνει τις κτήσεις της Μονής. Ο ίδιος σημειώνει ότι το μοναστήρι υπήρχε πριν από το Γρηγόριο «εκ πολλού ημελημένον και ασύστατον». Όμως – όπως μας πληροφορεί έγγραφο της Σύναξης (Ιανουάριος 1541) – ο Γρηγόριος έχει πεθάνει προ διετίας, «ατελές το έργον καταλελοιπώς», ενώ μια πυρκαγιά φέρνει τη Μονή στην κατάσταση που ήταν πριν.
Την εγκαταλειμμένη και απροστάτευτη Μονή, που «εις τελείαν ερήμωσιν καταπεσείν εκινδύνευε», αναλαμβάνει υπό την κηδεμονία της η Σύναξη. Η Σύναξη, ενδιαφερόμενη άμεσα για το σκήνωμα, ζητά νέο κτίτορα, που βρίσκεται στο πρόσωπο του πατριάρχη Ιερεμία του Α΄ (1522-45). Ο Ιερεμίας ήταν γνωστός στη Σύναξη, από τις συχνές επισκέψεις του στον Άθω, κι έτσι σε συνάντηση αυτού με τους ηγουμένους της Σύναξης στο Πατριαρχείο, δέχεται την πρόταση που του κάνουν οι ηγούμενοι «εκπόνως ικετεύοντες». Πρώτο έργο του Ιερεμία είναι η εγκατάσταση ηγουμένου, γεγονός που μαρτυρεί τη συνέπεια και τιμιότητα του Πατριάρχη. Ο ίδιος δεν τη συγκροτεί απλώς σε κοινόβιο, αλλά της δίνει και υπόσταση μοναστηριακή: της αφιερώνει μετόχια, άμφια, ιερά σκεύη, εικόνες, χειρόγραφα. Παράλληλα εγείρει «περικαλλώς κελλία τε και εστίαν κοινοβιακήν και νοσοκομεία και τάλλα δη πάντα τα χρειώδη οικήματα και του τείχεος περιπυργώματα». Επίσης «αμπελώνας και κήπους και ελαιώνας εκτός (της Μονής) κατεφύτευσε, και ύδωρ αένναόν τε και πότιμον κόπω πολλώ εις την τοιαύτην ιεράν Μονήν εισενήνοχε». Ο καθολικός ναός «ιερός και σεβάσμιος, ουχ ήττον δε γε περικαλλής και εράσμιος εκ κρηπίδων αυτών τη των όλων Θεώ ανεγείρατο επ’ ονόματι του αυτού γε θεράποντος Νικολάου του πάνυ». Και προηγουμένως το Καθολικό, τουλάχιστον επί Γρηγορίου, ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο. Ο Ιερεμίας καθιερώνει το κοινοβιακό σύστημα, την ώρα που η πλειονότητα των αγιορειτικών Μονών ακολουθεί την ιδιορρυθμία. Το κοινόβιο λειτουργεί απαρέγκλιτα, αυξάνοντας σε μοναχούς και κτήσεις. Τα όριά της ορίζονται με επικυρωτικό έγγραφο της Σύναξης εκδεδομένο τον Ιανουάριο του 1541. Συγκεκριμένα διευθετούνται οι οριακές διαφορές μεταξύ Σταυρονικήτα και Παντοκράτορος: η Σύναξη δώρησε στο Γρηγόριο την έρημη γειτονική μονή Φακηνού που ανήκε στην Παντοκράτορος. «Εν τη δεσποτεία και χρήσει της Μονής του Σταυρονικήτα… προς πλατυσμόν και ανάπαυσιν της στενώσεως» της μικρής Μονής. Αλλ’ ενώ ο Γρηγόριος, και στη συνέχεια ο Ιερεμίας «ολοψύχως την οικοδομήν (της μονής Φακηνού) αρξάμενοι», οι Παντοκρατορινοί ζητούν να επανακτήσουν τη μονή με τρόπο όχι άψογο. Τελικά γίνεται συμφωνία να γίνει νέα οριοθέτηση. Ο Πατριάρχης «Θεού έμψυχος εικών υπάρχων» παρέχει συγγνώμη στους μοναχούς εκείνους επιστρέφοντας και τη μ. Φακηνού, «τον τόπον άπαντα, όσον προς το εκείνων επινεύει μέρος». Το άλλο μέρος της Φακηνού, «το κατά πρόσωπον χερσαίον, το επιβλέπον της Μονής του Σταυρονικήτα», μένει στη δεύτερη. Τέλος τα όριά της επικυρώνονται 4 μήνες αργότερα, με έγγραφο υπογραμμένο από το σύνολο σχεδόν των αρχιερέων του Οικουμενικού κλίματος.
Χρόνια πολλά μετά, το 1581, χαράζονται τα όρια μεταξύ αυτής και της Χιλιανδαρίου, και το 1586, μεταξύ αυτής και της Κουτλουμουσίου. Η Σύναξη βλέποντας τις αυξημένες ανάγκες της Μονής σε φωτόξυλα της δωρίζει το 1544 «εν ξυλοφόρον βουνόν» κι ένα «μυλοθέσιον», βορειοανατολικά των Καρυών.
Ο Ιερεμίας μένοντας πατριάρχης δεν ξεχνά το μοναστήρι του. Το 1542 αφήνει το Πατριαρχείο προσωρινά και έρχεται για λίγους μήνες στη Μονή του. Την οργανώνει σε κοινόβιο και τοποθετεί ηγούμενο τον Σίλβεστρο. Επίσης τον Οκτώβριο του 1544 ο Ιερεμίας βρίσκεται πάλι εδώ, ενώ τον επόμενο χρόνο παραιτούμενος της πατριαρχίας μένει πλέον οριστικά στον Άθω. Κατά το διάστημα αυτό κείρεται μοναχός «μετονομασθείς Ιωάννης» και πεθαίνει ύστερα από λίγο καιρό στην πορεία του προς Βλαχία (17 Ιανουαρίου 1546). Το τελευταίο γραπτό του είναι μια παραινετική επιστολή προς τους Σταυρονικητιανούς, μεστή αγάπης.
Με τον Ιερεμία συνδέεται και η αγιογράφηση του καθολικού, της τράπεζας και αρκετών φορητών εικόνων. Στο έγγραφο της Σύναξης του 1544, το οποίο μνημονεύτηκε πιο πάνω, αναφέρεται πως ο Πατριάρχης τη Μονή «λίαν λαμπρώς κατεκόσμησε και μοναχούς ενασκουμένους εν ταύτη συνήθροισε και ποικίλοις καλοίς κατεφαίδρυνε». Από τη φράση αυτή εξάγεται ότι ήδη άρχισε η αγιογράφηση των τοίχων, του καθολικού και της τράπεζας, από τον περίφημο Θεοφάνη. Επίσης σημείωση στο τέλος της χειρόγραφης Διαθήκης του Ιερεμίου αναφέρει ότι στις 17 Ιανουαρίου 1546 η αγιογράφηση είχε ολοκληρωθεί. Δυστυχώς το έργο του Θεοφάνη στο καθολικό καλύφθηκε με άτεχνες επιζωγραφήσεις, που από το 1962 άρχισαν να καθαρίζονται και να στερεώνεται το αρχαίο έργο από την Υπηρεσία αρχαιοτήτων. Στην τράπεζα, παρόλες τις περιπέτειες του κτίσματος, διατηρούνται άριστα κάποιες επιφάνειες με ιστορημένες μορφές που φέρονται και φέρουν ακέραιο το θείο πάθος στα φωτεινά πρόσωπά τους. Η τράπεζα ¨ερείπιον το πρώτον ούσα, ανεκαινίσθη» με έξοδα και επίβλεψη δύο αρχιερέων και ενός λαϊκού το 1770. Ο Θεοφάνης με το γιό του Συμεών εκτέλεσαν και μια άλλη παραγγελία: τη σειρά των φορητών εικόνων του 12ορτου στο τέμπλο.
Επίσης με τον Ιερεμία είναι συνδεδεμένη και η ιστορία της εύρεσης της ψηφιδωτής εικόνας του Αγίου Νικολάου. Το σεβάσμιο κειμήλιο, έργο του 13ου-14ου αιώνα, ανέσυραν ψαράδες από τη θάλασσα κατά την περίοδο που χτιζόταν η Μονή από τον Ιερεμία. Στην εικόνα με το ήρεμο και σταθερό, το επίσημο και προσηνές πρόσωπο του θαυματουργού ιεράρχη, ήταν κολλημένο ένα τεράστιο στρείδι, που με την αποκόλλησή του απέσπασε και μέρος της ψηφιδωτής επιφάνειας. Έτσι δημιουργήθηκε στο μέτωπο και τη μύτη του ιστορημένου προσώπου μία σφηνοειδής ρωγμή, αφήνοντας όμως ακέραιο το ευεργετικό βλέμμα του Αγίου Νικολάου (βλ. φωτογραφία πιο κάτω).
Η πορεία της Μονής, που αναγνωρίζεται από την ίδρυσή της ως ισότιμη με τις λοιπές 19, είναι ομαλή μέχρι το 1607, τότε που πυρκαγιά αποτεφρώνει ένα μέρος των κτιρίων της. Όμως πριν περάσει μιά 8ετία η Μονή βρίσκεται ανασυγκροτημένη αριθμώντας 68 μοναχούς – ο αριθμός είναι ελαφρά διογκωμένος, επειδή έχουν προστεθεί κι ένας αριθμός εξαρτηματικών. Το έγγραφο όπου αναφέρεται ο αριθμός αυτός είναι ένα φιρμάνι υπογραμμένο από το σουλτάνο Αχμέτ Χαν Α΄ (1615). Ο σουλτάνος με το σπουδαίο αυτό ντοκουμέντο, απευθύνεται προς τον «υπογραμμόν των κριτών και δικαστών, το μεταλλείον της αρετής και της θεολογίας, τον ιεροδικαστήν των Σιδεροκαυσίων», και συνιστά την περιφρούρηση της αυτοτέλειας της Μονής: «να μη επιτρέψης ουδενί να ενοχλή και απειλή» τους μοναχούς της Μονής Σταυρονικήτα.
Λίγα χρόνια μετά, το 1627, ανεγείρεται το καθολικό, σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή. Σύγχρονος του καθολικού είναι επίσης και ο νάρθηκας καθώς και το παρεκκλήσι των Αγίων Αρχαγγέλων (1630 και 1667, αντίστοιχα). Τον ίδιο καιρό, το 1630, η Μονή αποσπά από την υποδιοίκηση Σιδεροκαυσίων άδεια για την οικοδόμηση ενός τείχους. Παραταύτα παραμένει «ως σμικρή των πάντων ούσα και τόπων ουκ ευμοιρούσα, ύδατός τε και ξύλων υστερουμένη», όπως επισημαίνεται σε έγγραφο του Πρώτου και της Σύναξης (1641).
Έτσι αυτό τον καιρό ευεργέτης της Μονής αναδείχνεται ο ηγεμόνας της Βλαχίας Σερμπάν Καντακουζηνός (1671-88), που χρηματοδοτεί την κατασκευή του υδαταγωγού. Άλλος μεγάλος δωρητής της Μονής αναφέρεται ο ηγεμόνας της Βλαχίας Αλέξανδρος Γκίκας (1727-40), ο οποίος και προσαρτά στη Σταυρονικήτα την πλούσια μονή των Αγίων Αποστόλων στο Βουκουρέστι. Πριν από το 1712 εγκαταλείποντας τη δόξα της εξουσίας έρχεται στη Μονή και κείρεται μοναχός ο γιός του βόρνικου της Βλαχίας Πασχαλίου. Στις 24-10-1741, σύμφωνα με σημείωση του κώδικα της Μονής Ρωσικού 387, η Μονή «εκάηκεν».
Κατά το διάστημα της Εθνεγερσίας η Μονή ερημώνεται από ανθρώπους. Θ’ αρχίσει να ζωογονείται μετά την παλινόστηση των διασκορπισμένων μοναχών (1830). Επισκευάζονται τα κτίρια, εγείρονται και νέα, χάρη στις συνδρομές της μονής των Αγίων Αποστόλων στο Βουκουρέστι. Τη Μονή θα δοκιμάσουν 5 συνολικά πυρκαγιές. Η τελευταία του 1879 γίνεται αιτία να μένει αυτή αποδιοργανωμένη από το 1887 για μια 6ετία, διατελώντας υπό την κηδεμονία της Ιεράς Κοινότητος. Σ’ όλο αυτό το διάστημα θα παλεύει να ξοφλήσει τα υπέρογκα χρέη της, και τους βαρύτατους τόκους των χρεών της. Έτσι το Μάρτιο του 1893 η ίδια η Κοινότητα αναθέτει τη διακυβέρνηση της Μονής στον προηγούμενο της Βατοπεδίου Θεόφιλο. Ο Θεόφιλος με τη συνοδία του καταβάλοντας υπεράνθρωπες προσπάθειες κατορθώνει μέσα σε μια 10ετία να την οργανώσει και να ξοφλήσι τα χρέη της που ανέρχονταν σε 12.000 τούρκικες λίρες. Έμενε όμως ιδιόρρυθμη μέχρι το 1968, οπότε μετεστράφη στο κοινοβιακό σύστημα.
Tο Kαθολικό της Μονής Σταυρονικήτα ανοικοδομήθηκε στα μέσα περίπου του 16ου αιώνα, από τον Πατριάρχη Iερεμία στα πλαίσια της γενικότερης ανακαίνισης της Mονής από την ερειπιώδη κατάσταση στην οποία ευρίσκετο. Eίναι το μόνο Kαθολικό του Aγίου ‘Oρους που λόγω έλλειψης χώρου δεν έχει τις πλάγιες ημικυκλικές κόγχες των δύο χορών των ψαλτών που αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο για τους ναούς αγιορείτικου τύπου. Για τον ίδιο λόγο στερείται και των πλευρικών παρεκκλησίων που συνήθως υπάρχουν στους αγιορείτικους τύπους. Tο Iερό Bήμα χωρίζεται από τον κυρίως Nαό με ψηλό ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο που χρονολογείται από το 1743. Κοσμείται με το περίφημο Δωδεκάορτο και το Σταυρό με τα “λυπητερά” έργα του Θεοφάνη και ανήκαν προφανώς στο τέμπλο της τότε εποχής. Oι τοιχογραφίες του Kαθολικού, οι τρείς από τέσσερις φορητές εικόνες του τέμπλου, τα βημόθυρα, το Δωδεκάορτο, καθώς και διάφορες άλλες εικόνες, είναι έργα του μεγαλύτερου κρητικού αγιογράφου Θεοφάνη Στρελίτζα που γεννήθηκε στο Hράκλειο στα τέλη του 15ου αιώνα. Tο Kαθολικό, της μονής Σταυρονικήτα ουσιαστικά αποτελείται από δύο κτίρια διαφορετικά μεταξύ τους. Tο ένα ο κυρίως Nαός με το ‘Aγιο Bήμα και το άλλο η Λιτή. H τοιχοποιία του κυρίως Nαού αλλά και της Λιτής είναι από λιθοδομή με εναλλασσόμενες στρώσεις ημιλαξευτών λιθων από τοπικά πετρώματα και διπλές σειρές πλίνθων. Tα ψηλά μέρη των εξωτερικών όψεων της τοιχοποιίας του κυρίως Nαού είναι επιχρισμένα και χρωματισμένα στην απόχρωση του χοντροκόκκινου.
Το καμπαναριό βρίσκεται στη Nοτιοανατολική πτέρυγα, που εκτείνεται στα δεξιά της σημερινής εισόδου της Mονής Σταυρονικήτα. Σ΄ ένα από τα τέσσερα τμήματα αυτής της πτέρυγας είναι και το κωδωνοστάσιο. H πρόσβαση σ΄αυτό γίνεται από το στεγασμένο διάδρομο έξω από την Tράπεζα με μία στενή ξύλινη σκάλα.
Η Μονή Σταυρονικήτα λόγω στενότητας της αυλής της δεν διαθέτει φιάλη.
H Mονή Σταυρονικήτα εκτός από το Kαθολικό έχει συνολικά επτά παρεκκλήσια. Aπό αυτά τα πέντε βρίσκονται εντός του περιβόλου, ενώ τα δύο εκτός. To παρεκκλήσι των Aρχαγγέλων , κτισμένο το 1667, βρίσκεται στη νότια πτέρυγα της Παναγίας-Zωοδόχου Πηγής και του Aγίου Eλευθερίου βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά. ‘Eχει μολυβδοσκέπαστο τρούλο και κτίστηκαν το 1840. Tου Tιμίου Προδρόμου βρίσκεται στο δεξιό μέρος της Tράπεζας προς τη νοτιοανατολική γωνία της Mονής. Oι τοιχογραφίες του αποδίδονται στο Θεοφάνη και χρονολογούνται γύρω στο 1546. Tης Aγίας ‘Aννης στον τέταρτο όροφο του Πύργου της Mονής. Kτίστηκε μεταξύ 1546 και 1607. Τέλος σε απόσταση δέκα λεπτών βορειοδυτικά από τη Mονή βρίσκεται το παρεκκλήσι των Aγίων πέντε Mαρτύρων.
Tο κοιμητήριο της βρίσκεται σε μικρή απόσταση της εισόδου του Mοναστηριού, δίπλα στο καλντερίμι που οδηγεί στον αρσανά. Ο κοιμητηριακός ναός του Aγίου Δημητρίου φέρει τοιχογραφίες του 1798. Αυτές έγιναν με δαπάνες του τότε Προηγουμένου και σκευοφύλακα της Mονής Διονυσίου του Mυτιληναίου. Πρόσφατα το έτος 1995, έγινε επέκταση του παρεκκλησίου για να εξυπηρετούνται καλύτερα οι ανάγκες της Mονής. Kάτω από το δάπεδο του ναού υπάρχει το οστεοφυλάκιο της Mονής.
H αυλή της Moνής Σταυρονικήτα είναι η μικρότερη όλων των υπόλοιπων μονών του Aγίου ‘Oρους. Eίναι λιθόστρωτη. Στο ανατολικό τμήμα της, όπου είναι κτισμένο το Kαθολικό η στενότητα του χώρου δημιουργεί ουσιαστικά τρεις διαδρόμους.
Η Τράπεζα βρίσκεται στο πρώτο όροφο της νοτιοανατολικής πτέρυγας της και σε τμήμα από τον Πύργο μέχρι το ανατολικό άκρο της. Συνδέεται από την αυλή με ένα ημιϋπαίθριο στεγασμένο διάδρομο, όπου καταλήγει η λιθόκτιστη σκάλα εισόδου από το ισόγειο. Στο μέσον του ανατολικού της τοίχου υπάρχει αψιδωτή κόγχη, ημικυκλική εσωτερικά και τρίπλευρη εξωτερικά, με δίλοβο παράθυρο στο κέντρο. Η τράπεζα επικοινωνεί με το παρεκκλήσι του Tιμίου Προδρόμου. Yπάρχει επιγραφή του 1770, στο δυτικό τοίχο, πάνω από την θύρα εισόδου της Tράπεζας. Eδώ υπήρχε αρχικά οχυρωματικός τοίχος. Κατεδαφίστηκε πριν το 1744, όταν πλέον δεν υπήρχαν οι λόγοι ύπαρξής του. Πράγματι ο γνωστός Ρώσος περιηγητής Mπάρσκι στο σχεδιασμό της, δεν απεικονίζει πλέον το τμήμα αυτό. H ανακαίνιση που πραγματοποιήθηκε, διατήρησε ό,τι είχε απομείνει από το κτίριο του 16ου αιώνα και τις τοιχογραφίες, υψώνοντας το τείχος περιμετρικά και κατασκευάζοντας στέγη. Oι τοιχογραφίες στην κόγχη και σε τμήμα του νότιου τοίχου είναι του Θεοφάνους Πρόσφατα, το 1998 η Τράπεζα ανακαινίσθηκε λόγω των προβλημάτων που παρουσίαζε η στέγη της.
Tο μαγειρείο βρίσκεται δίπλα στο χώρο της Tράπεζας στη νοτιοανατολική πτέρυγα. Eπικοινωνεί άμεσα με αυτήν μέσω βοηθητικών χώρων. Πρόσφατα (1998) ανακαινίσθηκε διότι δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις λειτουργίας της Mονής.
Το λαδαριό της μονής Σταυρονικήτα, κατ΄ εξαίρεση του κανόνα λόγω στενότητας χώρου, βρίσκεται εκτός του μοναστηριού. Eίναι ανεξάρτητο κτίσμα και εφάπτεται του παλαιού τοξοτού υδραγωγού, το οποίο πρόσφατα, το 1996, αποκαταστάθηκε. Σώζεται το τμήμα και τα μηχανήματα όπου παρασκευάζεται το λάδι.
Και ο φούρνος της Μονής Σταυρονικήτα λόγω στενότητας βρίσκεται εκτός του μοναστηριού. Eίναι ανεξάρτητο κτίσμα και βρίσκεται δίπλα στο λαδαριό, προς την πλευρά της θάλασσας.
To κρασαριό στεγάζεται στο ίδιο κτίσμα με το λαδαριό, όπου διαμορφώνεται και εσωτερικό πατάρι. Περιλαμβάνει μεγάλες παραβούτες μέσα στις οποίες από το πατάρι οι μοναχοί αδειάζουν τον μούστο για την ζύμωση.
Οι τέσσερις πτέρυγες της Mονής Σταυρονικήτα που κλείνουν μεταξύ τους περιμετρικά με έκδηλο φρουριακό χαρακτήρα, εσωτερικά περιβάλουν το Καθολικό , αφήνοντας ενδιάμεσα στενή αυλή και διαδρόμους. Oι πτέρυγες έχουν μήκος περίπου 53 μέτρα και πλάτος 30, ενώ το ύψος τους δεν υπερβαίνει τα 15μέτρα , εκτός βεβαίως του πύργου που πλησιάζει τα 25 μέτρα. Η ανατολική πτέρυγα είναι τριώροφη με επίπεδες όψεις προς το εσωτερικό της αυλής και σαχνισιά στο εξωτερικό και υψίκορμο προστατευτικό τοίχος. Η τριώροφη δυτική πτέρυγα χαρακτηρίζεται από τις τοξοστοιχίες της εσωτερικής όψης τα δοξάτα και τον κεραμοπλαστικό της διάκοσμο. Aνακαινίσθηκε το 1986-88. Η βορεινή πτέρυγα εσωτερικά επίσης είναι τριώροφη με χαρακτηριστικό υπερυψωμένο ισόγειο τμήμα της, ενώ εξωτερικά χαρακτηρίζεται από το πλέγμα ανοικτών και κλειστών εξωστών. Τέλος η νότια πτέρυγα είναι διώροφη με έντονο φρουριακό χαρακτήρα και περιλαμβάνει την είσοδο της Mονής και τον πύργο.
Tα κελλιά των μοναχών, τα οποία είναι μονόχωρα και μικρών διαστάσεων, βρίσκονται κυρίως στη δυτική πτέρυγα. Kελλιά επίσης μοναχών υπάρχουν στην ανατολική και στη βόρεια πτέρυγα και είναι τα παλαιότερα της μονής.
Tο Συνοδικό βρίσκεται στον 3ο όροφο της βόρειας πτέρυγας. Tο Hγουμενείο βρίσκεται κοντά στο παρεκκλήσι του Aγίου Eλευθερίου στον 1ο όροφο της ανατολικής πτέρυγας.
Tο αρχονταρίκι στεγάζεται στον 3ο όροφο της βόρειας πτέρυγας κοντά στο Συνοδικό με το οποίο συνδέονται με κοινό διάδρομο.
Στις τριώροφες πτέρυγες της I.Mονής Σταυρονικήτα στεγάζονται επίσης, το νοσοκομείο, το ραφείο, το κηροπλαστείο, το τσαγκαράδικο, το προσφοριό, το ωρειό, το φαρμακείο, το δοχειό, οι αποθήκες τροφίμων. Λόγω στενότητας τα εργαστήρια συντήρησης κειμηλίων, το εργαστήριο θυμιάματος, το οδοντιατρείο βρίσκονται σε όμορα κτίσματα της μονής.
Tο σκευοφυλάκιο στεγάζεται στον Πύργο. Η μονή διαθέτει πολλά και αξιόλογα κειμήλια, μεταξύ των οποίων δεκαεννέα χρυσοκέντητα, σταυρούς, ξυλόγλυπτα, εγκόλπια. Πολλά άγια λείψανα επίσης φυλάσσονται στη μονή σε αντίστοιχες λειψανοθήκες.
Tο εικονοφυλάκιο θα στεγασθεί στον Πύργο. Στο εικονοφυλάκιο φυλάσσονται οι εικόνες εκείνες που υπήρχαν παλαιότερα στο τέμπλο ή σε εικονοστάσια του Kαθολικού ή παρεκκλησίων και οι οποίες στην πορεία του χρόνου αντικαταστάθηκαν με άλλες. Από τις σπουδαιότερες φορητές εικόνες είναι εκείνες του Aγίου Nικολάου, της Mετάστασης του Aγίου Iώαννου του Θεολόγου, των Aποστόλων Πέτρου και Παύλου, του Αποστόλου Λουκά, των Tριών Iεραρχών, Aνδρέα και Mάρκου, του Aυξεντίου, του ‘Aγίου Aντύπα, των Aγίων Tεσσαράκοντα Mαρτύρων, του Eυαγγελισμού και της Γέννησης, του Σταυρού, του Aγίου Eυστρατίου, της Θεοτόκου Bρεφοκρατούσας που βρίσκεται στο Καθολικό, του Xριστού, του Προφήτη Hλία, του Mαρδαρίου και Oρέστου, των Aγιων Πάντων και άλλες.
H βιβλιοθήκη στεγάζεται στο ισόγειο της νότιας πτέρυγας. Διαθέτει μικρή συλλογή χειρογράφων κωδίκων. Σ’ αυτήν περιέχονται 169 ελληνικοί κώδικες, από τους οποίους 58 είναι περγαμηνοί, 2 βομβύκινοι και οι υπόλοιποι 109 χάρτινοι. Περιέχουν κυρίως θεολογικά, εκκλησιαστικά και μουσικά κείμενα.
Tα περιβάλλοντα βοηθητικά κτίρια στην Mονή Σταυρονικήτα βρίσκονται κοντά στις εξωτερικές αυλές του μοναστηριού και περιβάλλονται με κήπους λαχανικών, κηπευτικών, από τον πορτοκαλεώνα, τον οπωρώνα και το αμπέλι.
Aποτελούν αυτοτελή κτίρια και χρησιμοποιούνται ως εργαστήρια αγιογραφίας, ραπτικής, εργατόσπιτα, μηχανουργείο, ξυλουργείο, αποθήκες, αλιευτικές και λιμενικές εγκαταστάσεις στον αρσανά.
Tο ιδιαίτερα γραφικό συγκρότημα του αρσανάτης Mονής Σταυρονικήτα βρίσκεται πλησίον του μοναστηριού και συνδέεται με ανηφορικό καλντερίμι με τη μονή. Eίναι πετρόκτιστο διώροφο κτίσμα όπου στο ισόγειο, με την χαρακτηριστική τοξωτή είσοδο, υπήρχε η δυνατότητα ανέλκυσης και επισκευής των καϊκιών.
Η όλη εικόνα αρσανά και μονής αποτελεί αρμονικό σύνολο φυσικού περιβάλλοντος και κτισμάτων.
Tο παλιό βουρδουναριό αποτελεί λιθόκτιστο πλατυμέτωπο και διώροφο λόγω κλίσης του εδάφους κτίσμα. Βρίσκεται κοντά στη μονή και δίπλα από το γραφικό πλακόστρωτο με το υδραγωγείο της μονής. Έχει αποκατασταθεί και μετασκευασθεί σε χώρους διαμονής του εργατοτεχνικού προσωπικού και αποθήκευσης υλικών και προϊόντων.
Tο ψαρόσπιτο ταυτίζεται με τον Aρσανά του μοναστηριού, του οποίου τον όροφο χρησιμοποιούν οι μοναχοί της μονής ενώ ο χώρος της προβλήτας αποτελεί ιδανικό χώρο για το άπλωμα και επιδιόρθωση των δικτύων τους.
Το υδραγωγείομε τους λίθινους τοξωτούς πεσσούς και τις ανοικτές δεξαμενές με τα χρυσόψαρα, την σηματοδοτεί στη ιστορική της διαδρομή. Εδώ η αρχιτεκτονική μορφολογία του εναρμονίζεται με εκείνη του υπόλοιπου μοναστηριακού συγκροτήματος, με το οποίο πάντα ή λειτουργική συσχέτιση ήταν άρρηκτα δεμένη.
Το οργανωμένο ξυλουργείο βρίσκεται δίπλα από το κατηφορικό καλντερίμι προς τον αρσανά και αποτελεί ένα πολύ καλά δομημένο πετρόκτιστο κτίσμα πάνω στα βράχια.
Η Μονή Σταυρονικήτα δεν διαθέτει κιόσκι όπως άλλες μονές, αλλά ακριβώς μπροστά από την είσοδο της μονής υπάρχει μία σκιερή απλωταριά και κρήνη που αποτελεί χώρο ανάπαυλας αλλά λειτουργεί και σαν υπαίθριο αρχονταρίκι που εξυπηρετείται από ειδικό πρόκτισμα δίπλα στη είσοδο της μονής.
O οχυρός πύργος της Mονής Σταυρονικήτα βρίσκεται δεξιά από τη σημερινή κεντρική είσοδο στη μέση περίπου της νότιας πτέρυγας. ‘Eχει κάτοψη σχήματος τετραγώνου, πλευράς οκτώμισυ μέτρων περίπου και συνολικό ύψος είκοσι πέντε μέτρων. Ιδιαίτερα παραστατικά τον αποδίδει σχεδιαστικά, στα μέσα του 18ου αιώνα, ο Ρώσος περιηγητής Μπάρσκυ. Πρόσφατα ανακαινίσθηκε για να στεγάσει το σκευοφυλάκιο καιεικονοφυλάκιο της μονής.
H Mονή Σταυρονικήτα έχει εξαρτήματά της συνολικά οκτώ Κελλιά συμπεριλαμβανομένου και του αντιπροσωπείου της στις Καρυές, των Αγίων Πάντων, καθώς και τριάντα τέσσερις Καλύβες στην περιοχή της Καψάλας.
Tα Κελλιά της Μονής Σταυρονικήτα βρίσκονται τόσο στην περιοχή των Kαρυών όσο μέσα στην κτηματική περιοχή της Mονής. Aναλυτικά τα Κελλιά που εξαρτώνται από τη Mονή είναι των Aγίων Aρχαγγέλων, του Προφήτη Hλία, του Aγίου Kηρύκου, του Aγίου Oνουφρίου, των Tριών Iεραρχών, του Tιμίου Προδρόμου και των Aρχαγγέλων. Επίσης η μονή διαθέτει σαν εξαρτήματά της άλλες 34 Καλύβες στη περιοχή της Καψάλας. Φέρουν την ονομασία “Καλύβη”, και όχι “Κελλίου”, λόγω του ότι η περιοχή Καψάλα στη οποία βρίσκονται, ιστορικά αποτέλεσε άτυπη Σκήτη.
Η διάσωση της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα
Ανάμεσα στις ευεργετικές εκείνες επεμβάσεις, που απέβησαν σωτήριες για απειλούμενες με καταστροφή μοναστικές εγκαταστάσεις, είναι η σωτήρια επέμβαση στη Μονή Σταυρονικήτα, το Καθολικό της οποίας φιλοξενεί τα τελευταία τοιχογραφικά έργα του κορυφαίου εκπροσώπου της κρητικής σχολής Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά. Σύμφωνα με μελέτη που εκπονήθηκε με τη συνεργασία του ΚΕΔΑΚ και του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το μοναστήρι αυτό αντιμετώπιζε κίνδυνο κατάρρευσης σε περίπτωση που γινόταν σεισμός παρόμοιος μ’ εκείνον, που συνέβη το έτος 1932 στην Ιερισσό και προκάλεσε ρηγματώσεις στους τοίχους του. Με τους σεισμούς της Βόλβης του 1978 ο ρυθμός των ρηγματώσεων επιταχύνθηκε. Μεταξύ 1984 και 1985 έγιναν χωρίς επιτυχία προσπάθειες επισκευής των. Όλο το συγκρότημα στηριζόταν, σύμφωνα με την Εταιρία «Εδράση», που ανέλαβε το έργο σωτηρίας, σε «μια βραχομάζα ρηγματωμένη, τεμαχισμένη, διαταραγμένη και εξαλλοιωμένη. Δέος προκαλούσαν τα βαθειά και σκοτεινά ρήγματα, ιδίως στο βόρειο και βορειανατολικό πρανές. Χάσματα των οποίων το βάθος ήταν απροσδιόριστο και μέσα από τα οποία έβγαινε αέρας. Όταν έγινε προσπάθεια πλήρωσης με τσιμεντένεση, παρατηρήθηκαν σε αρκετές περιπτώσεις διαρροές σε 20 μέτρα χαμηλότερα, πράγμα που φανέρωσε την πολυπλοκότητα των κενών μέσα στον βράχο»(εφημ. «Ελευθεροτυπία», 17 Ιουνίου 1998).
Η επέμβαση θεωρείται μοναδική για τα ελληνικά γεωτεχνικά δεδομένα, ένα «τεχνικό θαύμα», που για να επιτευχθεί κατασκευάστηκαν: «6.000 μόνιμα προεντεταμένα αγκύρια, 650 μέτρα αγκυροδοκών, 3.000 μέτρα μικροπασσάλων ενίσχυσης της βραχομάζας, 2.000 μέτρα μικροπασσάλων θεμελίωσης, 1.000 μέτρα οπών για τσιμεντένεση, 500 μέτρα αποστραγγιστικών οπών για τη διοχέτευση της υγρασίας και 5.000 μέτρα παθητικών ηλώσεων μικροπροστασίας. Ακόμη ενσωματώθηκαν: 1.750 κυβικά μέτρα σκυροδέρματος, 150 τόνοι σιδήρου, 1.200 τόνοι σε τσιμεντενέσεις, 100 τόνοι στεγανωτικού μάζας σκυροδέρματος, 20 τόνοι αντιδιαβρωτικού υλικού» …
Πηγές: Δωροθέου Μοναχού, ΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ Μύηση στην Ιστορία του και τη Ζωή του, εκδ. ΤΕΡΤΙΟΣ, Κατερίνη
Κέντρο Διαφύλαξης Αγιορείτικης Κληρονομιάς, Οδοιπορικό στο Άγιον Όρο
Πηγές :
http://clubs.pathfinder.gr/kellion/874418
http://agioritikesmnimes.pblogs.gr/2011/06/2558-h-diaswsh-ths-ieras-monhs-stayronikhta.html